W dzisiejszym wpisie pozwolę sobie na całkowite oderwanie od obecnie obowiązujących regulacji prawnych w zakresie prawa nieletnich na rzecz porwania Czytelników w podróż wehikułem czasu poprzez wieki i ciekawostki z powszechnej historii prawa, jak i dziejów prawa na ziemiach polskich.
Od razu zwrócić trzeba uwagę, że już w najdawniejszych czasach dzieci, jak i młodzież niestosujące się do powszechnie przyjętych norm zachowania były traktowane łagodniej. Oczywistym jest, iż było to związane z intuicyjnym dla każdego człowieka przekonaniem o tzw. „mniejszym rozeznaniu” małoletnich wynikającym z niedojrzałości, braku wiedzy i doświadczenia. Już w starożytności – w V w.p.n.e., w Prawie XII Tablic – konsolidacji prawa rzymskiego opracowanej w latach 451-449 p.n.e. można znaleźć zasadę mówiącą, iż nieletni będą karani łagodniej i przede wszystkim winni naprawić szkodę. Granica nieletniości określona była wpierw wyłącznie w stosunku do dziewczynek – na lat 12. Późne cesarstwo rzymskie (VI w. n.e.) zmieniło te granice proponując poniższe kryteria nieletniości:
– dzieci: do lat 7 – osoby nieodpowiedzialne;
– niedojrzali: dziewczęta 7-12 lat i chłopcy 7-14 lat: osoby, wobec których przewidziano tzw. warunkową odpowiedzialność uwzględniającą stopień rozwoju umysłowego;
– dojrzali niedorośli: dziewczęta 12-25 lat, chłopcy: 14-25 lat: wobec, których istniała możliwość łagodzenia kary[1]. Zwrócić należy uwagę, że koncepcja warunkowej odpowiedzialności nieletnich, której istotę stanowił stopień rozwoju umysłowego, a zatem cecha indywidualna sprawcy badana w konkretnej sprawie była kamieniem milowym myśli prawniczej. Na tych bowiem założeniach bazują obecne w większości porządków prawnych instytucje ograniczenia, bądź zniesienia poczytalności, co ma bezpośrednie przełożenie na możność przypisania winy oraz wymiar kary.
W Średniowieczu obecne było przeświadczenie o konieczności odmiennego od dorosłych traktowania dzieci i nieletnich w aspekcie prawa karnego. Częściowo czerpano z konstrukcji warunkowej odpowiedzialności, często zaś w stosunku do nieletnich wykluczano możliwość stosowania kar tzw. „gardłowych”, a zatem kary śmierci (choć i takie wymierzano jeszcze w wiekach XVI-XVIII), stosowano zaś kary cielesne, w tym w szczególności chłostę lub kary mutylacyjne. Pewne novum zostało wprowadzone we Włoszech w drugiej połowie XVII w., gdzie zaczęto otwierać zakłady poprawcze, które we Francji w XIX w. traktowano jako tzw. więzienia prewencyjne oraz gdzie dodatkowo obecne były kolonie – zakłady wychowawcze położone na wsi, gdzie wobec nieletnich stosowano środki resocjalizacyjne w postaci zobowiązania do pracy na roli. Dalsze zmiany pojawiły się w XIX w. w ustawodawstwach Australii, Kanady i Stanów Zjednoczonych, gdzie powstała idea rodzin zastępczych, do których niesforni nieletni winni być kierowani przed zakładem poprawczym oraz gdzie powstała instytucja kuratora sądowego. W Europie zaś to w Norwegii jako pierwszym kraju (koniec XIX w.) utworzono urzędy administracyjne, które miały prowadzić postępowania z nieletnimi (tzw. urzędy opieki) mające kompetencję kierowania do zakładu poprawczego i stosowania wszelkich innych środków wychowawczych[2].
Na ziemiach polskich pierwsze ślady dotyczące prawodawstwa nieletnich pojawiły się w XVI w., w 1519 r. w statucie dla Ormian. Ponadto przede wszystkim obowiązywało wówczas prawo zwyczajowe oraz zbiory praw miejskich i wiejskich, które co do zasady wskazywały na obowiązek stosowania łagodniejszej represji wobec dzieci. Co do zasady dzieci do lat 7 zwolnione były całkowicie z odpowiedzialności. Znana była również koncepcja warunkowej odpowiedzialności nieletnich zaczerpnięta bezpośrednio z prawa rzymskiego, a obecna w prawie magdeburskim obowiązującym w miastach lokowanych na prawie niemieckim (nieletni 7-14 lat). Odrębne regulacje dotyczące postępowania z małoletnimi sprawcami znajdowały się w Statucie litewskim (1588 r.) oraz w projekcie kodyfikacji Andrzeja Zamojskiego 1778 r. Postępowość rozwiązań przyjętych w tym ostatnim akcie dostrzegalna była w podniesieniu odpowiedzialności bezwarunkowej nieletnich do 18 roku życia oraz nałożeniu na sąd obowiązku badania i ustalenia „rozeznania” nieletniego co do zarzucanego mu czynu, co odpowiada współczesnej zasadzie indywidualizacji odpowiedzialności sprawcy za popełnione przestępstwo. W okresie zaborów na ziemiach polskich równolegle funkcjonowały trzy ustawodawstwa: pruskie, rosyjskie i austriackie, które przewidywały brak odpowiedzialności nieletnich, warunkową odpowiedzialność i pełną odpowiedzialność z opcją łagodzenia kary w zależności od kategorii wiekowej[3]. W XX w. już w sposób szczegółowy i pełny zaczęto podchodzić do organizacji sądownictwa dla nieletnich, norm postępowania oraz idei karania, resocjalizacji i wychowania skonfliktowanej z prawem młodzieży.
[1] M. Korcyl-Wolska, „Postępowanie w sprawach nieletnich na tle standardów europejskich”, LEX Wolters Kluwer 2015
[2] ibidem
[3] ibidem
