Tym wpisem pragnę zwrócić uwagę, siłą rzeczy jedynie w zarysie, na często bagatelizowaną problematykę środków leczniczych dla nieletnich, ich istoty, zasad orzekania i wykonywania. Zważywszy na coraz częstsze poważne problemy wśród nieletnich związane ze zdrowiem psychicznym, które współistnieją i indukują zachowania niebezpieczne zarówno dla otoczenia, jak i samych nieletnich temat ten, podobnie jak ochrona zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży winien być palący społecznie. Ilość podejmowanych prób samobójczych, samookaleczeń, wszelkiej maści zachowań autodestrukcyjnych i agresywnych wzrasta lawinowo.
W dzisiejszym materiale omówię jedyny stosowany wobec nieletnich środek leczniczy, jakim jest umieszczenie w zakładzie leczniczym. Przepis art. 8 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich wskazuje jednoznacznie na stacjonarny charakter wykonywania tego środka polegający na umieszczeniu nieletniego w zakładzie udzielającym świadczeń z zakresu opieki psychiatrycznej oraz leczenia uzależnień. Sąd rodzinny w ramach stosowania tego środka nie może orzekać środka leczniczego jako obowiązku leczenia ambulatoryjnego, przeciwnie zatem aniżeli przewiduje to procedura karna, gdzie w ramach stosowania środków zabezpieczających istnieje możliwość orzeczenia leczenia psychiatrycznego w trybie niestacjonarnym.
Sąd rodzinny może stosować wskazany instrument w sytuacji stwierdzenia u nieletniego choroby psychicznej, innego zakłócenia czynności psychicznych lub uzależnienia. Oczywistym jest, iż ustalenia te nie są czynione przez sąd samodzielnie, lecz wymagają zasięgnięcia wiedzy specjalistycznej w postaci opinii biegłych lekarzy psychiatrów, opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów, bądź innej specjalistycznej placówki. Może się zdarzyć, iż badanie będzie połączone z obserwacją nieletniego w zakładzie leczniczym.
Środek leczniczy może być stosowany w stosunku do nieletniego również jako tzw. środek tymczasowy na czas trwania postępowania, a zatem jeszcze przed jego prawomocnym zakończeniem. W takiej sytuacji sąd rodzinny orzeka jego stosowanie na czas nieprzekraczający 3 miesięcy. W wyjątkowych wypadkach okres ten może zostać przedłużony o kolejne 3 miesiące, przy czym łącznie nie powinien przekroczyć 1 roku. W sytuacjach szczególnych, gdy nie udało się zakończyć postępowania w powyższym okresie sąd okręgowy może przedłużyć stosowanie tego środka, każdorazowo na czas nieprzekraczający 3 miesięcy. W każdej zaś sytuacji, gdy ustaną przyczyny jego stosowania, a zatem z medycznego punktu widzenia nie będzie on już zasadny, co wynikać musi z opinii nadesłanej przez placówkę, sąd ma obowiązek orzec zwolnienie nieletniego.
W sytuacji, gdy nieletni przebywa w zakładzie leczniczym na skutek końcowego orzeczenia sądu, już w ramach wykonania środka leczniczego, sąd ma obowiązek co 6 miesięcy po raz kolejny ustalić, czy nie ustały przesłanki stosowania tego izolacyjnego środka. A zatem zasięgnąć opinii placówki medycznej pobytu nieletniego, a kolejno na posiedzeniu jawnym, na którym nieletni ma prawo być obecny (ewentualnie jego obrońca) wydać postanowienie w przedmiocie dalszego stosowania środka leczniczego.
W tym miejscu koniecznie podnieść należy obserwowaną przeze mnie w praktyce sytuację pozostawania nieletnich w zakładach leczniczych w ramach środka tymczasowego, bądź już właściwego środka leczniczego de facto bez żadnej podstawy prawnej. Chodzi tu o sytuacje, gdy upłynęły ustawowe terminy, w których winno zapaść orzeczenie sądu co do dalszego wykonania środka, bądź gdy upłynął termin określony w postanowieniu o stosowaniu środka tymczasowego, a nie wypowiedziano się co do jego dalszego trwania. Sytuacje tego rodzaju w żadnym wypadku nie powinny mieć miejsca, a gdy upływa termin określony w orzeczeniu lub ustawie i brak jest wyrzeczenia sądu, nieletni winien zostać natychmiastowo zwolniony z zakładu leczniczego. Oczywiście jeśli zachodzi konieczność zabezpieczenia nieletniego lub jego otoczenia, gdy nieletni zagraża swojemu, bądź innych życiu i zdrowiu, zakład leczniczy ma podstawy do zatrzymania go w szpitalu. Odbyć się to jednak może w oparciu o inne regulacje prawne, jak np. ustawę o ochronie zdrowia psychicznego umożliwiającą uzyskanie następczej zgody sądu na hospitalizację pacjenta bez jego zgody w sytuacji zagrożenia najważniejszych dóbr chronionych prawnie. Jest to w każdym razie inny tryb postępowania, niezwiązany bezpośrednio z naszym dzisiejszym zagadnieniem.
Środki lecznicze mogą być wykonywane w trzech rodzajach zakładów, które różnicuje poziom zabezpieczenia, są to zakłady podstawowego, wzmocnionego i maksymalnego zabezpieczenia. Opinię odnośnie wyboru danego typu zakładu wydaje w oparciu o akta sprawy komisja do spraw środka leczniczego dla nieletnich. Jest to nowy organ (jeden w całym kraju) ustanowiony świeżą ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, co powoduje iż brak jest jeszcze na obecny moment dostatecznej praktyki i standardów wypracowanych w toku jego funkcjonowania.
