Do dnia 1 września 2022 r. problematykę postępowania w sprawach nieletnich normowała ustawa z 1982 r., od wielu lat pojawiały się głosy wskazujące na zasadność znowelizowania tych regulacji oraz uczynienia jej bardziej kompleksową. Przez ostatnie dekady projektów było kilka, ostatecznie w 2022 r. została uchwalona nowa Ustawa o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, która weszła w życie w dniu 1 września 2022 r. W najbliższych wpisach pozwolę sobie omówić główne zmiany wprowadzone nową ustawą, w dzisiejszym artykule pochylę się nad kontrowersyjną modyfikacją, a to głównie przepisami art. 15 i 16 wskazanego aktu prawnego.
Podobnie jak we wcześniejszej ustawie zachowano podział na środki wychowawcze, których katalog jest obszerny i otwarty, środki lecznicze oraz środek poprawczy, którym jest umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Do tej pory decyzja co do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, bądź orzeczenia środka wychowawczego sprowadzającego się do zmiany miejsca zamieszkania nieletniego (młodzieżowy ośrodek wychowawczy) pozostawiona była całkowicie swobodnej decyzji sądu. W procesie decyzyjnym sędzia winien był baczyć przede wszystkim na stopień demoralizacji nieletniego, okoliczności czynu, ewentualne wcześniej stosowane środki wychowawcze.
Aktualne brzmienie przepisu art. 15 ust. 2 ustawy obliguje do orzeczenia środka poprawczego w wypadku popełnienia przez nieletniego jednego z wymienionych w tym przepisie czynów karalnych. Przepis bowiem posługuje się formułą „sąd orzeka”, co równoznaczne jest z obligatoryjnością. Są to przypadki najpoważniejszych przestępstw przewidzianych w Kodeksie karnym, jak np. zabójstwo, zgwałcenie, rozbój, czy napaść na funkcjonariusza. W kolejnym ustępie przewidziano możliwość orzeczenia środka wychowawczego wobec nieletniego, który dopuścił się powyższych czynów, jeżeli sposób i okoliczności popełnienia czynu karalnego, właściwości i warunki osobiste nieletniego oraz jego postawa i zachowanie uzasadniają przypuszczenie, że środek wychowawczy okaże się skuteczny lub rokuje resocjalizację nieletniego. Istnieje zatem fakultatywność orzeczenia innej reakcji aniżeli środek poprawczy. Mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której preferowanym, a prawidłowo – obligatoryjnym wyrzeczeniem w wypadku nieletnich, którzy popełnili czyny karalne opisane w przepisach art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 lub w art. 280 jest umieszczenie w zakładzie poprawczym. Wyłącznie w określonych przypadkach, które jak należy założyć Sąd musi szczegółowo uzasadnić, możliwym jest orzeczenie środka wychowawczego – jako wyjątku.
Powyższą zmianę należy ocenić krytycznie. Jakkolwiek czyny wymienione w komentowanym przepisie należą niewątpliwie do najcięższych przestępstw przeciwko życiu, zdrowiu i bezpieczeństwu, to nie jest zasadnym narzucenie sądowi określonej reakcji wobec podsądnego. Określone zdarzenia, które bowiem można zakwalifikować z powyższych przepisów ustawy karnej, każdorazowo różnią się od siebie w sposób zasadniczy – całą plejadą okoliczności, sposobem działania sprawców, charakterem zdarzenia itd. Przyjęcie ustawowe, iż każdy nieletni, który dopuścił się czynu zakwalifikowanego np. jako rozbój winien trafić do zakładu poprawczego, nie jest w mojej ocenie racjonalne i czymkolwiek uzasadnione. Najpewniej oprócz oczekiwań społecznych nieuwzględniających złożoności i różnorodności życia społecznego. Nie negując zasadności i konieczności stosowania odpowiedniej i surowej reakcji wobec nieletnich wysoko zdemoralizowanych i wymagających intensywnych oddziaływań resocjalizacyjnych, pod którym to postulatem autor się podpisuje w całej rozciągłości, nie można tracić z oczu zdrowego rozsądku, w tym zasad wymierzania środków wychowawczych, zaś w szczególności ich indywidualizacji. Celem postępowania z nieletnimi powinien być postulat leżący w interesie nas wszystkich – resocjalizacji nieletnich sprawców czynów karalnych, wzbudzenia w nich odpowiedzialności i refleksji. Tak aby w przyszłości unikali podobnych zachowań – tym winien kierować się sąd rodzinny mając otwartą możliwość doboru właściwej reakcji. Należy wyrazić oczekiwanie, iż sędziowie procedujący sprawy o czyny karalne opisane w przepisie art. 15 ust. 2 będą mieć przede wszystkim na uwadze swobodę sędziowską, której nie należy mylić z dowolnością.
Tytułem uzupełnienia należy wskazać, iż ustawa przewiduje obowiązek badania psychiatrycznego nieletnich przez co najmniej 2 biegłych psychiatrów w wypadku zarzucenia im popełnienia jednego z czynów karalnych, o których była mowa w powyższych akapitach. W sprawach tych udział prokuratora jest obowiązkowy w toku rozprawy.
